Μάθημα : ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ & ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γ΄ΛΥΚΕΙΟΥ

                «Κειμενικοί δείκτες & Ερμηνευτικό σχόλιο»

 
Κειμενικοί δείκτες είναι τα μορφικά στοιχεία του κειμένου, που συνιστούν το εξωτερικό περίβλημα αλλά και το σκελετό του. Πρόκειται για τις επιλογές που κάνει ο δημιουργός προκειμένου να δώσει μορφή στο περιεχόμενο (ιδέες, θέματα, αντιλήψεις, αξίες, βιώματα κ.ά.) του κειμένου του.

 
Οι κειμενικοί δείκτες περιλαμβάνουν:

1. 
   1. Το λογοτεχνικό γένος/είδος: Μια πρώτη επιλογή του δημιουργού είναι, αν θα παρουσιάσει τις ιδέες του με τη μορφή ποιήματος, πεζογραφήματος ή θεατρικού κειμένου (γένος). Επιλέγει, επίσης, μεταξύ των επιμέρους μορφών κάθε γένους. Σε ό,τι αφορά, για παράδειγμα, την πεζογραφία μπορεί να επιλέξει τη συγγραφή μυθιστορήματος, βιογραφίας/αυτοβιογραφίας, ιστορικού μυθιστορήματος (είδος).  
2. 
   
   2. Τις γλωσσικές επιλογές: Μεταξύ των γλωσσικών επιλογών του συγγραφέα/ποιητή, οι σημαντικότερες είναι:
   - Η επιλογή ρηματικού προσώπου: Είναι διαφορετικό το αφηγηματικό αποτέλεσμα με τη χρήση α΄ ενικού (προσωπική διάσταση αφήγησης) απ’ ό,τι με τη χρήση γ΄ ενικού (αποστασιοποίηση).

- Οι γραμματικοί χρόνοι, εφόσον μέσω αυτών δηλώνεται ,αν τα γεγονότα αφορούν το παρόν, το παρελθόν ή το μέλλον.
- Οι γραμματικές εγκλίσεις, εφόσον υπάρχει διαφοροποίηση ανάμεσα στην οριστική (πραγματικό), την υποτακτική (επιθυμητό, πιθανό) και την προστακτική (απαίτηση).

- Η χρήση επιθέτων και επιρρημάτων, εφόσον -συχνά- καθιστούν εμφανέστερη τη συναισθηματική στάση ή την άποψη των προσώπων ή του αφηγητή απέναντι σ’ ένα ζήτημα.

- Η στίξη, εφόσον με τα σχολιαστικά, κυρίως, σημεία στίξης (θαυμαστικό, αποσιωπητικά, εισαγωγικά) ο λογοτέχνης μπορεί να εμπλουτίσει το κείμενό του -ιδίως το ποιητικό- με πρόσθετες νοηματικές αποχρώσεις (ειρωνεία, θαυμασμό, απορία, έκπληξη ), καθώς και να αξιοποιήσει τη λειτουργία της αποσιώπησης.

 
- Τα σχήματα λόγου, (παρομοιώσεις, μεταφορές, προσωποποιήσεις )αποτελούν βασικό κειμενικό δείκτη, καθώς με τη χρήση τους ο δημιουργός έχει τη δυνατότητα να δώσει έμφαση σε συγκεκριμένα σημεία του κειμένου.
 
3. Τους αφηγηματικούς τρόπους (αφήγηση, διάλογος, περιγραφή, σχόλια), καθώς με την αξιοποίηση του κατάλληλου κάθε φορά αφηγηματικού τρόπου ο λογοτέχνης μπορεί να ενισχύει τη θεατρικότητα του κειμένου (διάλογος), να προχωρά την πλοκή (αφήγηση), να δημιουργεί καίριες για την κατανόηση του περιεχομένου εικόνες (περιγραφή), να φέρνει στην επιφάνεια σκέψεις των προσώπων (εσωτερικός μονόλογος), ακόμη και να εκφράζει την άποψή του για τους ήρωες (σχόλια).

4. 
   
   4.Τις αφηγηματικές τεχνικές (είδος αφηγητή, εστίαση, ρυθμός αφήγησης, χρόνος αφήγησης), καθώς οι τεχνικές αυτές επιτρέπουν στον δημιουργό να δώσει έμφαση σε συγκεκριμένα σημεία, επιβραδύνοντας την αφήγηση, να προσπεράσει άλλα λιγότερο σημαντικά (επιτάχυνση/παράλειψη), αλλά και να επιλέξει τον κατάλληλο τύπο αφηγητή για την καλύτερη ανάδειξη του περιεχομένου. Εύλογα, ένας πρωτοπρόσωπος αφηγητής, για παράδειγμα, προσδίδει στο κείμενο την αίσθηση της προσωπικής/αυτοβιογραφικής καταγραφής και το καθιστά πιο άμεσο.
    
   5. Τη δομή / πλοκή του κειμένου.  Είναι ο τρόπος με τον οποίο συντίθεται ένα ποιητικό ή αφηγηματικό έργο, ώστε το τελικό κείμενο να αποτελεί ένα οργανωμένο και αισθητικά αποτελεσματικό σύνολο.
   Στα ποιητικά κείμενα, η δομή συνίσταται στην κατασκευή και τη στιχουργική τους (στροφικότητα, ομοιοκαταληξία/ελεύθερος στίχος, μέτρο/ρυθμός). Με τη μελέτη της δομής του ποιήματος φωτίζονται το νόημα, το συναίσθημα, ο τόνος και η πρόθεσή του.

Στα αφηγηματικά κείμενα, η δομή συνίσταται στον τρόπο με τον οποίο οργανώνονται τα γεγονότα της ιστορίας σε μια συγκεκριμένη σειρά (πλοκή). Υπάρχει μεγάλη ποικιλία στον τρόπο οργάνωσης και διευθέτησης της πλοκής. Ένα παράδειγμα είναι η αριστοτελική σειρά «αρχή-μέση-τέλος» (ή διαφορετικά: «αρχή και δέση, σταδιακή εξέλιξη και, τέλος, η λύση»). Η σύγχρονη αφηγηματολογία μάς εφοδιάζει με άλλες τυπολογίες συνδυασμών της πλοκής, που ονομάζονται λειτουργικά σχήματα. Ένα παράδειγμα είναι το σχήμα «αρχική κατάσταση, διαδικασία μετασχηματισμού (πρόκληση-δράση-τίμημα), τελική κατάσταση».

Βασικός μοχλός εξέλιξης της πλοκής είναι η δράση των χαρακτήρων (οι επιθυμίες, τα κίνητρα της δράσης τους, οι συγκρούσεις με το περιβάλλον, εμπόδια στην εκπλήρωση των επιθυμιών τους, καθώς και η τελική έκβαση της δράσης). Ό,τι δίνει ώθηση στην ιστορία ονομάζεται «στοιχείο πλοκής».

6. 
   
   6. Τους χαρακτήρες, εφόσον ο τρόπος με τον οποίο δρουν ή αντιδρούν, οι επιδιώξεις, οι επιθυμίες, τα λεγόμενά τους και η στάση που τηρούν απέναντι σε διάφορες καταστάσεις επιτρέπουν στον δημιουργό να αναδείξει συγκεκριμένες ιδέες, αντιλήψεις και προβληματισμούς, καθώς και να προβάλει συγκεκριμένα θέματα.
7. 
   
   7. Το ύφοςτου κειμένου, μέσω του οποίου ο λογοτέχνης έχει τη δυνατότητα να υποβάλει μια συγκεκριμένη διάθεση, όπως και να διαμορφώσει το συναισθηματικό κλίμα του κειμένου. Ένα κείμενο με ειρωνικό ύφος, για παράδειγμα, υποδηλώνει τη διάθεση του συγγραφέα απέναντι στο θέμα του. Αντιστοίχως, ένα κείμενο με εξομολογητικό ύφος φανερώνει την πρόθεσή του να διαμορφώσει ένα κλίμα οικειότητας, με τον αφηγητή -αν αυτός είναι πρωτοπρόσωπος- να προχωρά στην παρουσίαση πολύ προσωπικών σκέψεων και βιωμάτων.
8. 
   
   8. Την τεχνική γραφής, εφόσον ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο ο συγγραφέας/ποιητής επιλέγει να συνθέσει το κείμενό του ενδέχεται να υποδηλώνει την πρόθεσή του να αναδείξει συγκεκριμένα στοιχεία του. Ένα ποιητικό κείμενο, για παράδειγμα, στο οποίο οι στίχοι είναι μονολεκτικοί, ακόμη και μονοσύλλαβοι, φανερώνει πιθανώς την εσωτερική αίσθηση θραύσης του συναισθηματικού κόσμου ή την αδυναμία του ποιητικού υποκειμένου να αρθρώσει συνεχή λόγο εξαιτίας της επώδυνης φύσης του θέματός του.
9. 
   
   9. Τον τίτλο του κειμένου, ιδίως στα ποιητικά κείμενα, όπου λόγω της συντομίας τους κάθε επιμέρους στοιχείο αποκτά ιδιαίτερη νοηματική βαρύτητα. Ειδικότερα, μέσω του τίτλου ενός ποιήματος, ο δημιουργός ενδέχεται είτε να υποδεικνύει ποια είναι η κεντρική θεματική του, είτε από ποια οπτική θα πρέπει να ιδωθεί το περιεχόμενο που ακολουθεί.
   
   Αξίζει να προσεχθεί πως όταν γίνεται λόγος για τους κειμενικούς δείκτες ενός κειμένου, εννοούνται πρωτίστως τα στοιχεία που καθορίζουν τη μορφή του και όχι τα στοιχεία του περιεχομένου του, όπως είναι οι ιδέες, οι αντιλήψεις, οι αξίες . Οι κειμενικοί δείκτες, άλλωστε, αξιοποιούνται ακριβώς ,για να αναδειχθεί το περιεχόμενο του κειμένου και να τονιστούν τα βασικά του θέματα.

Ερμηνευτικό σχόλιο

Είναι ένα γραπτό σχόλιο, περιορισμένης έκτασης, που περιλαμβάνει την ανάπτυξη αφενός του βασικού, για τους μαθητές, ερωτήματος/θέματος του κειμένου και αφετέρου της ανταπόκρισής τους σε αυτό. Στο ερμηνευτικό σχόλιο, ο μαθητής δεν περιορίζεται στο «τι λέει το κείμενο» αλλά επεκτείνεται στο «τι σημαίνει για τον ίδιον». Με τη συγγραφή του ερμηνευτικού σχολίου, διευκολύνεται η ανάδυση του «εγώ» και «ελέγχεται» σύνθετα ο βαθμός εκπλήρωσης του γενικού και των ειδικότερων σκοπών διδασκαλίας του μαθήματος.
 
Θέμα – Ερώτημα

Για τη σύνταξη του ερμηνευτικού σχολίου είναι αναγκαία η κατανόηση του κειμένου, ώστε να εντοπιστεί το βασικό θέμα ή το βασικό ερώτημα που προκύπτει από αυτό. Σημαντικό είναι να διευκρινιστεί πως λόγω της πολυσημίας των λογοτεχνικών κειμένων, ενδέχεται να δοθεί έμφαση σε διαφορετικές πτυχές τους, ανάλογα με τα βιώματα, τις προσωπικές ανησυχίες, αλλά και την αναγνωστική εμπειρία του κάθε αναγνώστη. Ως εκ τούτου, για να αποφευχθούν οι αυθαίρετες αναγνώσεις έχει τεθεί ως αναγκαίος όρος η τεκμηρίωση της ερμηνείας που προτείνεται με παραπομπές σε συγκεκριμένα σημεία του κειμένου.

Το βασικό ερώτημα είναι αυτό που προκαλείται στον αναγνώστη, όταν διαβάζει ένα λογοτεχνικό κείμενο και απορρέει από αυτό που ο καθένας πιστεύει ότι είναι το πιο κρίσιμο θέμα συζήτησης που θέτει το κείμενο. Υπ’ αυτή την έννοια, το ερώτημα δεν έχει διευκρινιστικό χαρακτήρα κι η απάντηση σε αυτό δεν βρίσκεται εντός του κειμένου. Πρόκειται για τον ευρύτερο εκείνο προβληματισμό που επιχειρεί να προκαλέσει ο λογοτέχνης με το κείμενό του.

Συγκείμενο

Για να γίνει ορθότερα αντιληπτό το περιεχόμενο ενός κειμένου, ιδίως αφηγηματικού, είναι σημαντικό να ληφθούν υπόψη τα στοιχεία συγκειμένου, τα οποία σχετίζονται με το πλαίσιο αναφοράς του λογοτεχνικού έργου, δηλαδή τα ιστορικά, κοινωνικά και βιογραφικά/ιδεολογικά δεδομένα των συνθηκών της παραγωγής του.
Ειδικότερα, τα στοιχεία του πραγματικού κόσμου που αναπαριστώνται στα λογοτεχνικά κείμενα αποτελούν το συγκείμενό τους και συμβάλλουν στην ερμηνεία τους. Τέτοια στοιχεία είναι, μεταξύ άλλων, η χωρο-χρονική τοποθέτηση (πού και πότε εκτυλίσσεται αυτό που διαβάζουμε), οι ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες του χρόνου συγγραφής, η πολιτεία και το δίκαιό της (άγραφο ή γραπτό), ο πολιτισμός, η κουλτούρα και η θρησκεία, όπως μετουσιώνονται σε διαδεδομένες αντιλήψεις, παραδόσεις και ήθη.
Στοιχεία συγκειμένου ενδέχεται να υποδηλώνονται στο ίδιο το κείμενο είτε να προκύπτουν από σχετικές διευκρινίσεις στο εισαγωγικό σημείωμα του κειμένου.

Αν ο αναγνώστης δεν λάβει υπόψη του το συγκείμενο ενός αφηγηματικού κειμένου που αναφέρεται σε μια παλαιότερη ιστορική περίοδο, είναι πολύ πιθανό να παρερμηνεύσει το περιεχόμενό του, εφόσον θα επιχειρήσει ενδεχομένως να αξιολογήσει τη στάση και τις απόψεις των ηρώων με κριτήριο τις δικές του, σύγχρονες αντιλήψεις και απόψεις.
 
Συναισθηματικό κλίμα

Όπως είναι αναγκαίο να ληφθεί υπόψη το συγκείμενο για να προσεγγιστεί ορθά ένα κείμενο, ιδίως αν αυτό σχετίζεται με μια παλαιότερη εποχή ή μια κρίσιμη ιστορική στιγμή (π.χ. Κατοχή), αντιστοίχως κρίσιμη είναι κι η κατανόηση του συναισθηματικού κλίματος του κειμένου, προκειμένου να γίνει αντιληπτή η στάση του δημιουργού απέναντι στο θέμα που θίγει στο κείμενό του.